dağlık karabağ ne demek?

Dağlık Karabağ (, ), Güney Kafkasya'da Azerbaycan'a ait¹ ancak uzun yıllar Ermenistan işgali altında kalmış tarihi bölge.² Günümüzde Dağlık Karabağın bir bölümü 2020 Dağlık Karabağ Savaşı sırasında Azerbaycan tarafından geri alınırken kalan kısmı Türk ve Rus barış güçleri denetimi altına alınmış ve 10 Kasım 2020 tarihli ateşkes anlaşması ile Ermenistan hükûmeti yenilgiyi resmen kabul etmiştir.³⁴

Bölgede yaşayan Ermeniler genellikle Dağlık Karabağ'ı Artsakh (Ermenice: Արցախ), eski Ermenistan Krallığı'nın 10. eyaletinin adı olarak adlandırırlar. Urartu yazıtları (MÖ 9.-7. yüzyıllar) bölge için Urtekhini adını kullanır. Antik Yunan kaynakları bölgeyi Orkhistene olarak adlandırırdı.

Tarih

Antik Çağ ve Erken Ortaçağ

Dağlık Karabağ, arkeologlar tarafından Kura-Araks kültürü olarak da bilinen Kura ile Aras nehirleri arasında yaşamış halklar tarafından mesken tutulmuştur.

Bölgenin eski nüfusu, Hint-Avrupalı veya Türki olmayan çeşitli otokton yerel ve göçmen kabilelerinden oluşuyordu.⁵ Yaygınca kabul gören teoriye göre, bu yerliler, M.Ö. 4. veya 2. yüzyılda Ermenistan'ın bu bölgeyi ele geçirmesiyle bölgeye gelen Ermenilerle karışmışlardır.⁶ Diğer akademisyenler ise, Ermenilerin bölgeye M.Ö. 7. yüzyılın başlarında geldiğini söylemektedir.⁷

MÖ 180 yıllarında, Artsah Ermeni Krallığı'nın 15 eyaletinden biri haline geldi ve 4. yüzyıla kadar bu oluşumun içinde yer aldı.⁸ Resmi olarak bir eyalet statüsüne sahipken, Artsah'ın Ermenistan'ın Syunik eyaleti gibi muhtemelen kendi başına bir prenslik oluşturduğu düşünülmektedir.⁹ MÖ 95-55 arasında hüküm süren Ermenistan Kralı II. Dikran, kendi ismini verdiği "Tigranakert" adlı şehri Artsah'ta kurdu.¹⁰ Hankendi'nin 48 km kuzeydoğusundaki antik Tigranakert kalıntıları, günümüzde bir grup uluslararası bilim insanı tarafından incelenmektedir.

M.S. 387'de, Ermenistan'ın Bizans ile Sasani İmparatorluğu arasında bölünmesinden sonra Artsah ve Utik, güçlü Ermeni dini ve kültürel etkisi altındaki Sasanilere bağlı Kafkas Albanyası'nın bir parçası oldu.¹¹¹² O dönemde Artsah ve Utik nüfusu Ermenilerden ve birkaç Ermenileşmiş kabileden oluşuyordu.¹³

Ermeni kültürü ve uygarlığı, ortaçağda Dağlık Karabağ'da da gelişmiştir. 5. yüzyılda, ilk Ermeni okulu, Ermeni alfabesinin mucidi St Mesrop Maştots'un çabalarıyla Amaras Manastırı'nda, Dağlık Karabağ'da, açıldı.¹⁴ Mesrop, Artsah ve Utik'te İncil vaazları verme konusunda çok aktifti. Artsah ve Utik'e üç gezi yapan Mesrop, sonunda Büyük Kafkas dağları eteklerindeki pagan topraklarına ulaşmıştır.¹⁵ 7. yüzyılda yaşamış Ermeni dilbilimci Stephanos Syunetsi, eserinde Artsah Ermenilerinin kendi lehçelerine sahip olduğunu ve okurlarını öğrenmeye teşvik ettiğini belirtmiştir.¹⁶ Albanya'nın tek kapsamlı tarihi, tarihçi Movses Kaghankatvatsi tarafından Ermenice yazılmıştır.¹⁷

Yüksek Ortaçağ

7. yüzyılın ortalarında, bölge İran'ı fethetmiş Müslüman Araplar tarafından işgal altına alındı ve ilerleyen zamanlarda halifenin onayıyla atanan yerel valiler tarafından yönetildi. Bazı kaynaklara göre, 821'de Ermeni¹⁸ prens Sahl Smbatyan, Artsah'ta isyan etti ve Artsah'ı

19. yüzyılın başlarına kadar prenslik olarak yöneten Haçın Hanedanlığını kurdu.¹⁹ Diğer kaynaklara göre ise, Sahl Smbatian "Zamirhakan krallar ailesindendir" ve 837-838 yılında Ermenistan, Gürcistan ve Albanya üzerinde egemenlik kurmuştur.²⁰²¹ "Haçın" adı, Ermenice kökenli "haç" kelimesinden gelmektedir.²² 1000 yılına gelindiğinde Haçın Meclisi Artsah Krallığını, John Senecherib ilk hükümdarı olacak şekilde, ilan etti.²³ Aynı zamanda Güney Artsah'ta bulunan Dizak'ta, Albanya'nın en eski krallarının soyundan gelen Aranşahik Hanedanlığı tarafından yönetilen bir krallık da kurdu. 1261'de, Dizak'ın son kralı kızının Artsah kralı Ermeni²⁴ Prens Hasan Jelal Dola ile evlenmesinden sonra, iki devlet²⁵ Ermeni olan²⁶ Haçın Melikliği altında birleşti. Daha sonra, Artsah fiili olarak bağımsız bir prenslik olarak var olmaya devam etti.

Geç Ortaçağ

15. yüzyılda, Karabağ bölgesi, Türki olan Kara Koyunlu ve Ak Koyunlu kabile konfederasyonlarının bir parçasıydı. Ebu Bekir Tihrani’ye göre, Cihan Şah döneminde (1438–1468), Kara Koyunlular’ın hükümdarı Piri Bey Karamanlı, Karabağ Valiliğini elinde tutmuştur.²⁷ Ancak Robert H. Hewsen göre, Türkmen yönetici Cihan Şah (1437-1467) Üst Karabağ bölgesinde beş soylu aileye mensup ve melik unvanını taşıyan yerli Ermeni prenslerini, vali olarak bölgeyi kontrol etmeleri için atamıştır.²⁸ Bu hanedanlar, daha önceki Haçın Hanedanı'nın şubelerini temsil ediyorlardı ve Artsah'ın Ortaçağ krallarının soyundan geliyorlardı. Toprakları genellikle Khamsa Ülkesi (Arapça: beş) olarak anılıyordu. Ermeni meliklerine, İran kralı Nader Şah tarafından 1720'lerde Osmanlı Türklerine karşı savaşlarda kazandıkları zaferler dolayısıyla, komşu Ermeni beylikleri ve Kafkaslardaki Müslüman hanlıklarının sahip olmadığı özel haklar verilmiştir.²⁹

Karabağ'daki bu beş prenslik,³⁰³¹ Melik (Prens) unvanına sahip Ermeni aileler tarafından yönetilmiştir:

• Gülistan Prensliği - Melik-Begyalı ailesinin öncülüğünde
• Jraberd Prensliği - Melik-İsrail ailesinin öncülüğünde
• Haçın Prensliği - Hasan-Jalalyan ailesinin öncülüğünde
• Varanda Prensliği - Melik-Şahnazaryan ailesinin öncülüğünde
• Dizak Prensliği - Melik-Avanyan ailesinin öncülüğünde

1501'den 1736'ya kadar, Safevi İmparatorluğu'nun varlığı sırasında, Karabağ eyaleti Ziyadoğlu Gajar hanedanı tarafından yönetiliyordu. Ziyadoğlu Gajar hanedanı, Nader Şah yönetimi Karabağ'ı ele geçirene kadar Karabağ eyaletini yönetmeye devam etmiştir.³² 18. yüzyılda İranlı Nadir Şah Gence hanlarının kontrolden çıkarak Safevileri desteklemeye başladığından dolayı Karabağ'ı kendi kontrolüne aldı.³³³⁴ 18. yüzyıl ortalarında melikler arasındaki iç çatışmalar devletin zayıflamasına yol açtığından, Karabağ Hanlığı kurulmuştur. İran hükümdarlığı altındaki en büyük hanlıklardan bir olan Karabağ Hanlığı, Penah Ali Han Cavanşir tarafından yönetildi.³⁵ Karabağ Hanlığı'nın güçlendirilmesi için, Karabağ Hanı Penah Ali Han Cevanşir, 1751'de “Penaabat Kalesini” (bugün Şuşa) inşa etti. Bu süre içinde, Otuziki, Cavanşir, Kebirli ve diğer Türk boyları genel nüfus çoğunluğuna sahip oldular.

Modern dönem

Çarlık kontrolü

1813 yılında imzalanan Gülistan Antlaşması ile Dağlık Karabağ Rus İmparatorluğu'na verildi. 1822'de, İran'dan Rus kontrolüne geçtikten 9 yıl sonra, Karabağ Hanlığı dağıtılmış ve bölge, Rusya İmparatorluğu'ndaki Elizavetpol Valiliği'nin bir parçası olmuştur. 1823 yılında Ruslar tarafından Karabağ nüfusu ile ilgili verilen bilgilere göre burada 18.500 ailenin yaşadığı ve bunun 90 bin kişiye denk düştüğü, bu nüfusun üçte birinin Ermeni olduğunun belirtildiği aktarılmaktadır.³⁶

Bölgenin Rusya'ya geçişi sonrası, Rus imparatorluk otoriteleri tarafından 1828'de, yani İran'daki Ermenilerin Karabağ'a göçünden birkaç yıl önce hazırlanan bir anket, Karabağ'ın tüm Ermenilerinin, yayla bölgesinde, yani beş geleneksel Ermeni Prensliği topraklarında, yoğunca yaşadığını göstermektedir. 260 sayfalık bu anket, nüfusun tamamını değil, sadece köyde yaşayan bireylerin sayısını kaydetmiş ve şu sonuç çıkmıştır:³⁷³⁸

İlçe	Ermeni	Tatar <sup>1</sup>	Genel Toplam
Köyler	%	Köyler	%
Haçen	12	100%	0
Jalapert	8	100%	0
Dizak	14	% 93.3	1
Gülistan	12	% 70.6	5
Varanda	23	% 95.8	1
Genel Toplam	69	% 90.8	7
<small><sup>1</sup> Tatar, Rusçada bütün Türk halkları için kullanılmış bir kelimedir ve bu durumda günümüz Azerilerine atıfta bulunur.</small>

Sovyet kontrolü

Dağlık Karabağ ile ilgili günümüzdeki sorunların kökleri, Joseph Stalin ve Kafkasya Bürosu (**) tarafından verilen Transkafkasya'nın sovyetleştirilmesi kararlarına dayanır. Stalin, 1920'lerin başlarında, daha sonra Kavburo'yu kurmuş Uluslar Halk Komiserliği'nin önemli bir üyesiydi. 1917 Rus Devrimi'nden sonra Karabağ, Transkafkasya Demokratik Federasyon Cumhuriyeti'nin bir parçası oldu, ancak bu Cumhuriyet kısa bir süre sonra ayrı Ermeni, Azerbaycan ve Gürcistan devletlerine dönüştürüldü. Takip eden iki yıl boyunca (1918–1920), Ermenistan ve Azerbaycan arasında Karabağ da dahil olmak üzere birçok bölgede bir dizi kısa savaşlar yaşandı. 1918 Temmuz'unda, Dağlık Karabağ Birinci Ermeni Meclisi bölge yönetimini ilan etti ve bir Ulusal Konsey ve hükûmet oluşturdu.³⁹ Daha sonra Osmanlı askerleri, Ermenilerin silahlı direnişiyle karşılaşarak Karabağ'a girdi. I. Dünya Savaşı’nda Osmanlı İmparatorluğu’nun yenilgisinden sonra İngiliz birlikleri Karabağ’ı işgal etti. İngilizler geçici olarak Khosrov bey Sultanov'u (Azerbaycan hükûmeti tarafından atandı) Paris Barış Konferansı'nın son kararını bekleyen Karabağ ve Zangezur'a genel vali olarak atadı.⁴⁰

Karara Karabağ Ermenileri tarafından karşı çıkıldı. Şubat 1920’de, Karabağ Ulusal Konseyi, Azerbaycan’ın yargı yetkisini kabul etmesine rağmen, Karabağ’daki Ermeniler gerilla savaşına devam ederek anlaşmayı kabul etmediler.⁴¹ Anlaşma daha sonra, Nisan ayında, Ermenistan'la birlik ilan eden Dokuzuncu Karabağ Meclisi tarafından iptal edildi.⁴²⁴³

1920 yılının Nisan ayında, Azerbaycan ordusu Karabağ'da yerel Ermeni kuvvetleriyle savaşırken, Azerbaycan Bolşevikler tarafından ele geçirildi. 10 Ağustos 1920'de Ermenistan, son uzlaşmaya varılıncaya kadar bu alanların geçici bir şekilde Bolşevik işgalini kabul ederek, Bolşeviklerle ön bir anlaşma imzaladı.⁴⁴ 1921'de Ermenistan ve Gürcistan, halkın desteğini almak için Karabağ'ı Nahçivan ve Zangezur ile birlikte Ermenistan'a tahsis edeceklerine söz veren Bolşevikler tarafından ele geçirildi. Bununla birlikte, Sovyetler Birliği'nin, Türkiye'de de komünizmin gelişeceğini uman geniş kapsamlı planları vardı. Türkiye’yi kendi tarafına çekmek isteyen Sovyetler Birliği, Zangezur’un Ermenistan’ın kontrolü altına gireceği, Karabağ ve Nahçıvan’ın da Azerbaycan’ın kontrolü altında olacağı bir bölünmeye karar verdi. Eğer Türkiye ile ilgili planları olmasaydı, Stalin muhtemelen Karabağ'ı Ermeni kontrolünde bırakacaktı.⁴⁵ Sonuç olarak, Dağlık Karabağ Özerk Oblastı 7 Temmuz 1923'te Azerbaycan SSC'sinde kuruldu.

Sovyetler Birliği'nin bölgeyi sıkı bir şekilde kontrol etmesiyle, bölge üzerindeki çatışma on yıllar boyunca durdu. 1980'lerin sonunda ve 1990'ların başında Sovyetler Birliği'nin dağılmasının başlamasıyla birlikte Dağlık Karabağ sorunu yeniden ortaya çıktı.

Karabağ Savaşı

Bölgenin Azerbaycan SSC hükûmeti tarafından zorla Azerileştirildiğini iddia etmiş Ermeni çoğunluk, Ermenistan SSC'den gelen ideolojik ve maddi destek ile bölgenin Ermenistan'a geçmesi için bir hareket başlattı. Oblast'ın sınırları Ermeni köylerini içerecek ve mümkün olduğunca Azerbaycan Türklerinin köylerini hariç tutacak ve ortaya çıkan bölge Ermeni çoğunluğa sahip olacak şekilde çizildi.⁴⁶ Ağustos 1987’de Karabağ Ermenileri, Ermenistan’la bir birlik kurmak için Moskova’ya bir dilekçe gönderdi.⁴⁷

1990’ların başlarında bölgede etnik çatışmalar başladı. Ermenistan’ın Karabağ’ı kendi sınırlarına katma isteğini açıklamasının ardından bu çatışma Ermenistan ve Azerbaycan arasında savaşa dönüştü. 1991 yılında Kafkasya'da yeni cumhuriyetlerin birbiri ardına bağımsızlıklarını ilan ettiği dönemde Rusya tarafından boşaltılan üslerden elde edilen ağır silahlar, savaşta dengenin Ermenistan'dan yana ağır basmasına neden oldu.

1991-1993 yıllarında, Ermenistan Silahlı Kuvvetleri tarafından işgal edilmiş olup bu işgal günümüzde de sürmektedir. Tarihi olarak Dağlık Karabağ bölgesi tamamen Azerbaycan toprakları tarafından çevrelenmiş olmasına rağmen Ermeni ayrılıkçılar Dağlık Karabağ ile Ermenistan arasındaki Azerbaycan'a ait bölgeyi de ellerinde tutarak bir tampon bölge(İngilizce: buffer zone) oluşturmuşlardır ve bu şekilde Dağlık Karabağ ile Ermenistan arasında bağlantı kurulmuştur.⁴⁸

Ermenistan, Ermeni çoğunluğa sahip Dağlık Karabağ bölgesini ve bu bölgenin çevresindeki yedi ilçeyi (rayon) işgal etti. Dağlık Karabağ ayrılıkçı yönetimi de bu sırada, 1991 yılında, bağımsızlığını ilan etti. Ancak bu bağımsızlık ve kurulan Dağlık Karabağ Cumhuriyeti, Ermenistan Cumhuriyeti dahil hiçbir ülke tarafından tanınmamaktadır.⁴⁹

Bu savaşı sona erdiren ateşkes anlaşması 1994 yılında Bişkek kentinde imzalandı.

2020 ve Ateşkes Anlaşması

27 Eylül 2020 sabahı, çözülmemiş Dağlık Karabağ sorunundaki yeni çatışmalar, Dağlık Karabağ Temas Hattı boyunca yeniden başladı ve savaşa yol açtı. Hem Azerbaycan hem de Ermenistan silahlı kuvvetleri askeri ve sivil kayıplar bildirdi.⁵⁰ Birleşmiş Milletler, çatışmayı şiddetle kınadı ve her iki tarafı da gerilimi azaltmaya ve anlamlı müzakereleri gecikmeden sürdürmeye çağırdı.⁵¹

10 Kasım 2020'de Rusya, Azerbaycan ve Ermenistan'ın Dağlık Karabağ konusundaki mevcut ihtilafı sona erdirmek için bir anlaşma yaptıklarını; bu anlaşmaya göre savaş boyunca Azerbaycan'ın ele geçirdiği toprakların kendilerinde kalacağını, Nahçıvan ile Azerbaycan arasında Ermenistan üzerinden bir irtibat yolu kurulacağı ve Rus barış güçlerinin temas hattı boyunca konuşlandırılacağını duyurdu.⁵²

Kaynakça

Dış bağlantılar

• Nagorno-Karabakh: Timeline Of The Long Road To Peace, Radio Free Europe
• Independence of Kosovo and the Nagorno-Karabakh Issue
• Regions and territories: Nagorno-Karabakh, BBC
• Kosova’nın Bağımsızlığı ve Dağlık-Karabağ Meselesi

Orijinal kaynak: dağlık karabağ. Creative Commons Atıf-BenzerPaylaşım Lisansı ile paylaşılmıştır.

Footnotes

1. ↩
2. ↩
3. ↩
4. ↩
5. ↩

6. Hewsen, Robert H. Ermenistan: Tarihsel bir Atlas . Chicago, IL: Chicago Press Üniversitesi, 2001, s. 32–33, harita 19 ( Orontidlerin Ermenistan Krallığının bir parçası olarak modern Dağlık Karabağ bölgesini gösterir) ↩

7. R. Schmitt, ML Chaumont. *Ermenistan ve İran * . Ansiklopedi İran ↩

8. Hewsen, Robert H. "Artsakh Krallığı", T. Samuelian ve M. Stone. Ortaçağ Ermeni Kültürü . Chico, CA, 1983. ↩

9. Hewsen. Ermenistan, s. 100–103. ↩

10. ↩

11. Ansiklopedi Britannica "Azerbaycan" ↩

12. Walker, Christopher J. Armenia ve Karabagh: Birlik Mücadelesi . Azınlık Hakları Grubu Yayınları, 1991, s. 10 ↩

13. ↩

14. Viviano, Frank. "Ermenistan’ın Yeniden Doğuşu", National Geographic Dergisi , Mart 2004, s. 18 ↩

15. Movses Kalankatuatsi. Aluank Ülkesi Tarihi , Kitap I, bölüm 27, 28 ve 29; Kitap II, bölüm 3. ↩

16. Н.Адонц. «Дионисий Фракийский и армянские толкователи», Пг., 1915, 181-219 ↩

17. Agop Jack Hacikyan, Gabriel Basmajian, Edward S. Franchuk. Ermeni Edebiyatının Mirası . Wayne State University Press (Aralık 2002), s. 94–99 ↩

18. İran'ın Cambridge Tarihi . - Cambridge University Press , 1975. - cilt. 4. - s. 506 " 222 / 836-7'de Ermeni Prensi Sahl b. Sunbadh tarafından Afşin birliklerine verildi ve kardeşi ve asistanı Abd-Allah Tabaristan Prensi'ne teslim edilirken Samarra'da (223/837) idam edildi. Bağdat'ta ölümüne neden olan İbn Sharvin. " ↩

19. Robert H. Hewsen , Ermenistan: Tarihsel Atlası . Chicago Press Üniversitesi, 2001, s. 119, 155, 163, 264-65. ↩

20. ↩
21. ↩

22. Christopher Walker. Dağlık Karabağ'daki Ermeni varlığı, John FR Wright ve diğerleri: Transcaucasian Sınırları (SOAS / GRC Geopolitics). 1995, s. 93 ↩

23. Hewsen, Robert H. "Artsakh Krallığı", T. Samuelian ve M. Stone. Ortaçağ Ermeni Kültürü . Chico, CA, 1983 ↩

24. Arḡūn Āqā - Ansiklopedi İran Cumhuriyeti. P. Jackson " Sadece Müslümanlar arasında kırgınlığa neden olmuş olabilir ve Hristiyan yazar Kirakos, Jovayn with ile tam tersine, Arḡūn'ın tutuklamaları hakkında söylenecek hiçbir şeyi yoktur: āačen, Jalāl, 659/1261'de idam etti, onu özellikle nefret etti. ” ↩

25. ↩

26. Ansiklopedi Britannica . Ermenistan : "Birkaç yerli Ermeni hükümdar, Lori'nin Kiurikian krallığında, Siuniqian'ın Baghq veya Kapan krallığında ve Khachen (Artzakh) ve Sasun'un krallarında bir süre hayatta kaldı." ↩

27. ↩

28. Robert H. Hewsen, Ermenistan: Tarihsel Atlası . Chicago Press Üniversitesi, 2001, s. 119, 155, 163, 264-65. ↩

29. Walker, Christopher J. Armenia: Survival of a Nation. London: Routledge, 1990 p. 40 ↩

30. Raffi, Karabağ Meliklerinin Tarihi, Viyana, 1906, Ermenice ↩

31. In English, Raffi, The Five Melikdoms of Karabagh translated by Ara Stepan Melkonian, Garod Books Ltd. 2010, London. ↩

32. ↩

33. Abbas-gulu Aga Bakikhanov. Golestan-i Iram ; according to an 18th-century local Turkic-Muslim writer Mirza Adigezal bey, Nadir shah placed Karabakh under his own control, while a 19th-century local Turkic Muslim writer Abbas-gulu Aga Bakikhanov states that the shah placed Karabakh under the control of the governor of Tabriz. ↩

34. Mirza Adigezal bey. Karabakh-name, p. 48 ↩

35. ↩

36. TDV İslam Ansiklopedisi, Karabağ maddesi, müellif: Mustafa Aydın ↩

37. Description of the Karabakh province prepared in 1823 according to the order of the governor in Georgia Yermolov by state advisor Mogilevsky and colonel Yermolov 2nd (), Tbilisi, 1866. ↩

38. Bournoutian, George A. Karabağ Tarihçesi: Mirza Jamal Javanshir Karabağasının Açıklamalı Tercümesi Costa Mesa, CA: Mazda Yayınevi, 1994, sayfa 18 ↩

39. , New England Center for International Law & Policy ↩

40. ↩
41. ↩
42. ↩

43. Conflict in Nagorno-Karabakh, Abkhazia, and South Ossetia: A Legal Appraisal by Tim Potier. ↩

44. Walker. Bir milletin hayatta kalması . pp. 285–90 ↩

45. Service, Robert. Stalin: A Biography. Cambridge: Harvard University Press, 2006 p. 204 ↩

46. Audrey L. Altstadt. The Azerbaijani Turks: power and identity under Russian rule. Hoover Press, 1992. , 9780817991821 ↩

47. Kara Bahçe, Thomas de Waal, sayfa 292 ↩

48. ↩
49. ↩
50. ↩
51. ↩
52. ↩

Kategoriler